Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885 Warszawa - 1939 Jeziory na Polesiu), Portret Zdzisława Czermańskiego, 1926 r.

pastel, szary papier, 53,5 × 41,5 cm w świetle oprawy
dat. i sygn. p. d.: „1926/Ignacy Witkiewicz” opis. l. d.: „NP/22,23” i p. d.: „T.B” w otoku

Pochodzenie:
– kolekcja prywatna, Polska
– Dom Aukcyjny Polswissart, 2017 r.
– kolekcja Zdzisława Czermańskiego, zakup od artysty

W 1926 r. Witkacy wykonał portret Zdzisława Czermańskiego (1900 – 1970), artysty, który dał się poznać przede wszystkim jako wybitny karykaturzysta. Wizerunek ów został sporządzony według ustanowionych przez jednoosobową Firmę Portretową Witkacego reguł dla portretu typu „B”. Regulamin stanowił iż był to „rodzaj bardziej charakterystyczny, jednak bez cienia karykatury. Robota bardziej kreskowa niż typu A., z pewnym podcięciem cech charakterystycznych (…) Stosunek do modela obiektywny”. Ze skrótowych zapisków naniesionych przez Witkacego możemy również wyczytać, iż w momencie wykonywania portretu nie palił od ponad dwudziestu dni.
Pociągła twarz o wyraźnie zarysowanym podbródku, wąskie, wygięte w lekkim uśmiechu usta, łagodne, acz przenikliwe spojrzenie – tak się jawi widzowi młody, wówczas dwudziestosześcioletni Czermański. Został uwieczniony w mundurze legionisty z przypiętymi do poły odznaczeniami. Walczył bowiem w czasie I wojny światowej wpierw w 1. i następnie w 3. pułku piechoty Legionów Polski. Pojmany, dwukrotnie zdołał uciec z niewoli. Służbę wojskową zakończył uzyskawszy stopień kapitana (S. Trzeciakowska, Twórczość artystów legionowych w zbiorach Muzeum Wojska w Białymstoku, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, nr 20, 2007, s. 151–152). Jest to portret niemalże oficjalny, jedynie w partii tła Witkacy pozwolił by kreska nosiła cechy bardziej nieokiełznanej i dynamicznej. Czermański urodził się w 1900 r. w Krakowie („Indeks artystów plastyków”, 2008, s. 29). Studia artystyczne realizował początkowo pod kierunkiem Kazimierza Sichulskiego w lwowskiej Szkole Przemysłowej (l. 1922–1924). W 1925 r. kontynuował naukę w Paryżu doskonaląc warsztat pod okiem Fernanda Légera. Jego satyryczna twórczość ukazywała się na łamach czasopism takich, jak „Szczutek”, „Wiadomości Literackie” i „Cyrulik Warszawski” („Stanisław Ignacy Witkiewicz. Listy do żony.” T. 2: 1928–1931, Warszawa 2015, s. 490). Rozgłos przyniosły mu zwłaszcza karykatury Józefa Piłsudskiego ujęte i opublikowane w tece „Marszałek Piłsudski w 13 karykaturach”, Paryż 1931. Sam marszałek wysoko cenił twórczość Czermańskiego, kazał je powiesić na ścianach w Belwederze. Jak pisała Wacława Milewska w swoim artykule: „…Czermański miał wielki dar docierania do istoty zjawisk i ujmowania ich ciemnych stron w skarykaturyzowanej formie. Posługiwał się łagodną satyrą, w której nie było napastliwości i brutalności. Prace te mogły budzić tylko śmiech, nigdy złość.” (W. Milewska, Piłsudski w sztuce. O niektórych portretach i karykaturach Józefa Piłsuskiego, „Akcent”. Literatura i sztuka. Kwartalnik”, nr 4 (150), Lublin 2017, s. 264). Zbiory Muzeum Tatrzańskiego obfitują natomiast w szereg karykatur, na których Czermański uwiecznił znane osobistości zakopiańskiego środowiska literacko-artystycznego, w tym również samego Witkacego (il. 2). Nie jest to jedyna znana karykatura słynnego w ówczesnej bohemie artysty. Druga praca satyryczna została opublikowana na łamach „Wiadomości Literackich” w 1927 r. jako ilustracja do recenzji Emila Breitera poświęconej powieści „Pożegnanie Jesieni” autorstwa Witkacego („Wiadomości Literackie” 1927, nr 30, s. 3).