gwasz,
biały karton, 33 × 41 cm
sygn. p. d.: Z. STRYJEŃSKA
na odwrocie ekspertyza Stanisława Dąbrowskiego
„Zakochani
(Zofia i jej mąż Karol Stryjeńscy) byli w Zakopanem, Tatrach i góralach – w
ich tańcach i śpiewie – w całej podhalańskiej sztuce ludowej. W niej
upatrywali szczególnych wartości dla rozwoju regionu, a także inspiracji dla
odradzającej się sztuki polskiej, w treści i formie narodowej, do jakiej
dążyli artyści kilku pokoleń, wywodzący się z różnych ugrupowań i kierunków.”
M. Grońska, Wstęp do Chleb prawie że powszedni – pamiętnik Zofii
Stryjeńskiej, Warszawa 1995 s. 8.
Bez wątpienia artystką dwudziestolecia międzywojennego, najoryginalniej
obrazującą folklor górali podhalańskich była Zofia Stryjeńska. Urodzona w
Krakowie chłonęła kolorową kulturę ludową, wielobarwnego tłumu handlarzy
zjeżdżających na rynek z podkrakowskich wsi. Była nie tylko analitycznym
badaczem góralskich obyczajów, we właściwy dla siebie sposób stworzyła barwny
wizerunek, łącząc wszystkie składniki współtworzące fenomen podhalańskiej
kultury: bogaty strój, sielankową obyczajowość, krajobraz oraz wyjątkowość
sztuki górali.
„Przełom wieków XIX i XX to okres fascynacji młodopolskich artystów szeroko
rozumianą ludowością. Pokolenie którego kulminacja twórczości przypadła na
lata 20. i 30. XX wieku, równie chętnie i często sięgało po tematy związane z
polską kulturą ludową. Artystką, która zawdzięcza swoją zasłużoną sławę
twórczo wykorzystywanej ludowości, była niewątpliwie Zofia Stryjeńska.
Wykreowane przez nią postacie – żywiołowe, emanujące energią, rozmachem i
wigorem, barwne i dostojne – odzwierciedlać miały duchowe wartości polskiego
chłopstwa. Współcześni Stryjeńskiej krytycy zauważali, że „artystka ze
zdumiewającą intuicją czyni użytek z jej [sztuki ludowej] cech najbardziej
znamiennych, łącząc najpełniejszą fantastykę z głębokim odczuciem życia, a
poetyczny irracjonalizm ze szczerym humorem” (Husarski 1926, s.3) (…)
Najbliższe analogie formalne opierają się więc na asortymencie środków w
warstwie dekoracyjnej. Są to: ornament, kolorystyka, rytmika i horror vacui.
(…) Podobnie jak w sztuce ludowej, umowność ruchu postaci zaznaczona jest
świadomie w sposób symboliczny, uproszczony. Artystka zrezygnowała w swoich
pracach z tak charakterystycznej dla ludowego malarstwa umowności, braku
akcji i hierarchizacji postaci. Inspirując się ludową tematyką, często
stosując wielowątkowość przedstawień, nadaje im zawsze wartką akcję, a
postaciom – indywidualne rysy twarzy. W ten sposób urozmaica i uatrakcyjnia
kompozycję. (…) Postacie wykreowane przez Stryjeńską są niemal zawsze ubrane
bogato i strojnie, z pańska choć po chłopsku. Przetwarza ona nieraz owe
ludowe stroje w sposób niemal fantastyczny. (…)”
J. Słomska, „O Ludowości”, [w:] Zofia Stryjeńska 1937 – 1976, Kraków 2008,
s. 262 – 264
„Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że koncepcja sztuki Stryjeńskiej,
akcentująca takie kategorie jak instynkt, ruch, rytm, a także jej artystyczny
temperament szukający wyjścia poza dwuwymiarowe ramy obrazu sztalugowego w
postaci ucieczki w sferę teatru, widowiska i tańca (…).”
K. Nowakowska-Sito, „Boginka z ziemiańskiej” [w:] Zofia Stryjeńska 1937 –
1976, Kraków 2008, s. 36.
Przedstawiona przez Stryjeńską scena charakteryzuje zwarta, zrytmizowana
kompozycja. Szczególną cechą malarstwa artystki, tak pięknie uchwycona w
prezentowanej pracy jest żywa kolorystyka oraz dbałość o szczegóły bogato
zdobionych ludowych strojów, autorka z dbałością oddaje wszystkie elementy
podhalańskiego ubioru. Swoją wizją ludowych motywów Stryjeńska zyskała miano
współtwórczyni narodowego stylu w sztuce i polskiego art deco.
„Najważniejszy był jednak fakt, że – jak pisał Warchałowski w przedmowie do
wystawy artystki w Salonie Philipsa: „Stryjeńska jest na wskroś oryginalna”.
Wykazanie własnej odrębności, oryginalności w sztuce stało się wówczas jednym
z największych marzeń powracającej do grona wolnych narodów Polski. K.
Nowakowska-Sito, „Boginka z ziemiańskiej” [w:] Zofia Stryjeńska 1937 – 1976,
Kraków 2008, s. 35.
Nic dziwnego, że „Księżniczka malarstwa polskiego” należała w latach
międzywojennych do grona najwybitniejszych europejskich artystów zarówno pod
względem artystycznych realizacji, jak i komercyjnych sukcesów. Jej
dynamiczne, syntetycznie potraktowane wielobarwne ujęcia podhalańskich
motywów w nowy sposób zobrazowały kulturę górali, podkreślając jej
niebagatelny wpływ na potrzebę ukształtowania sztuki narodowej niepodległej
ojczyzny.
